 |
| Photography by Hugo Van Lawick/National Geographic Creative |
დოქტორი ჯეინ გუდოლი გარდაიცვალა 2025 წლის 1 ოქტომბერს, 91 წლის ასაკში, ბუნებრივი მიზეზების გამო (Conservationist Jane Goodall Dead at 91 While on U.S. Speaking Tour: Latest Updates - Newsweek). ის იმყოფებოდა კალიფორნიაში, სადაც აშშ-ში საგანმანათლებლო ტურნეში მონაწილეობდა (Jane Goodall, Iconic Chimpanzee Expert Who Was Subject of Dozens of Films, Dies at 91).
დასაწყისი: აფრიკული ოცნება
ჯეინ გუდოლის ამბავი ლონდონში, 1934 წელს დაიწყო. ბავშვობიდანვე მასში ბუნებისადმი და ცხოველებისადმი უზარმაზარი სიყვარული იდო. განსაკუთრებით კი, აფრიკაზე ოცნებობდა. 23 წლის ასაკში მან ეს ოცნება რეალობად აქცია: ის კენიაში გაემგზავრა, სადაც ცნობილმა ანთროპოლოგმა და პალეონტოლოგმა, ლუის ლიკიმ, დაიქირავა. ლიკის აინტერესებდა ადამიანისა და შიმპანზეს საერთო ევოლუციური გზა და სჭირდებოდა ვინმე, ვინც ამ ცხოველებს ბუნებრივ გარემოში შეისწავლიდა.
ჯეინი, განათლების მიხედვით მეცნიერი არ იყო, თუმცა, სწორედ ამან მის კვლევებს უნიკალური ხასიათი შესძინა. მას არ ჰქონდა აკადემიური ჩარჩოები, რომლებიც მის ხედვას შეზღუდავდა. ლიკიმ მას უთხრა: „არაფერი არ უნდა იცოდე. შენ გჭირდება მოთმინება“. და ის მართლაც მოთმინებით აღიჭურვა. 1960 წელს, ტანზანიის გომბეს ნაკრძალში მან შიმპანზეების შესწავლა დაიწყო.
რევოლუციური აღმოჩენები და მათი გავლენა მეცნიერებაზე
გუდოლის მუშაობამ მეცნიერულ სამყაროში ნამდვილი რევოლუცია მოახდინა. მისი ყველაზე მნიშვნელოვანი აღმოჩენებია:
იარაღების გამოყენება: მან პირველად დააფიქსირა, რომ შიმპანზეები იყენებენ ხელსაწყოებს — მაგალითად, ბალახის ღეროებს ჭიანჭველების ბუდეებიდან ამოსაღებად. ეს აღმოჩენა იმ დროისთვის არსებულ შეხედულებას ეწინააღმდეგებოდა, რომლის მიხედვითაც, ხელსაწყოების გამოყენება მხოლოდ ადამიანის უნარი იყო. ლუის ლიკიმ ამის შესახებ ასეთი რამ თქვა: „ახლა ჩვენ უნდა გადავაფასოთ ადამიანი, ან შევცვალოთ შიმპანზეების განმარტება“.
ინდივიდუალური პიროვნებები: ჯეინმა შიმპანზეებს სახელები დაარქვა და არა ნომრები. მან აღწერა მათი ემოციები, ქცევები და ინდივიდუალური მახასიათებლები. მან გვაჩვენა, რომ ისინი არ არიან მხოლოდ ცხოველები, არამედ პიროვნებები, რომლებსაც აქვთ საკუთარი გრძნობები, ოჯახური კავშირები და ხასიათი. ამან ცხოველთა ფსიქოლოგიისადმი და ეთოლოგიისადმი მიდგომა ძირეულად შეცვალა.
კომპლექსური სოციალური სტრუქტურა: გუდოლმა აღწერა შიმპანზეების სოციალური იერარქია, მათ შორის ძალაუფლებისთვის ბრძოლა, აგრესია და მშვიდობიანი ურთიერთობები. მან აღმოაჩინა, რომ შიმპანზეებს შეუძლიათ როგორც ერთმანეთს დაეხმარონ, ისე ერთმანეთზე თავდასხმაც. ამ დაკვირვებებმა ახალი შუქი მოჰფინა პრიმატების და, შესაბამისად, ადამიანის ქცევებს.
ამ აღმოჩენებმა მეცნიერებაზე უზარმაზარი გავლენა იქონია. მათ საფუძველი ჩაუყარეს თანამედროვე ეთოლოგიას (ცხოველთა ქცევების მეცნიერება) და ცხოველთა უფლებების მოძრაობას. ჯეინ გუდოლი იყო პირველი, ვინც ცხოველები პიროვნებებად აღიქვა, რაც დღეს უკვე ბევრი მეცნიერისთვის მიღებული ფაქტია.
მემკვიდრეობა და გარემოს დაცვა
გარდა მეცნიერული მიღწევებისა, ჯეინ გუდოლი გახდა მსოფლიოში ცნობილი აქტივისტი. 1977 წელს მან დააარსა ჯეინ გუდოლის ინსტიტუტი (Jane Goodall Institute - JGI), რომელიც ორიენტირებულია შიმპანზეების დაცვაზე და მათ ჰაბიტატებზე. ასევე, 1991 წელს შექმნა პროგრამა "Roots & Shoots", რომელიც აერთიანებს ახალგაზრდებს 100-ზე მეტ ქვეყანაში და მათ გარემოს დაცვისა და საზოგადოების გაუმჯობესებისკენ მოუწოდებს.
მისი მესიჯი მარტივი და ძლიერია: „ყველას შეუძლია ცვლილებების გამოწვევა“. ის დღემდე აქტიურად მოგზაურობს, სიტყვით გამოდის და ადამიანებს შთააგონებს, რომ ვიმოქმედოთ.
ჯეინ გუდოლის ცხოვრება იყო მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეუძლია ერთ ადამიანს, რომელსაც აქვს დიდი სიყვარული და შეუპოვრობა, შეცვალოს მთელი მსოფლიოს ხედვა. მან დაგვანახა, რომ ჩვენ არ ვართ განცალკევებული არსებები ბუნებისგან, არამედ მისი ნაწილი ვართ.
გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა
Jane Goodall, "In the Shadow of Man" (1971): ეს არის გუდოლის ავტობიოგრაფიული ნაშრომი, სადაც დეტალურად აღწერს თავის პირველ წლებს გომბეში. წიგნი იძლევა უნიკალურ ცნობებს მისი მეთოდებისა და აღმოჩენების შესახებ.
Dale Peterson, "Jane Goodall: The Woman Who Redefined Man" (2006): ეს არის ჯეინ გუდოლის ბიოგრაფია, რომელიც დეტალურად მიმოიხილავს მის ცხოვრებას, მეცნიერულ მიღწევებსა და აქტივისტურ მოღვაწეობას.
The Jane Goodall Institute Official Website: ინსტიტუტის ვებგვერდი შეიცავს დეტალურ ინფორმაციას მისი პროექტების, ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ.
"Jane" (2017) Documentary Film: ამ დოკუმენტურ ფილმში გამოყენებულია მანამდე უცნობი კადრები, რომლებიც გუდოლის პირველი კვლევის დროს არის გადაღებული. ფილმი ვიზუალურად გვიჩვენებს მისი მუშაობის სირთულეებსა და სილამაზეს.
გარდა მეცნიერული მიღწევებისა, ჯეინ გუდოლი გახდა მსოფლიოში ცნობილი აქტივისტი. 1977 წელს მან დააარსა ჯეინ გუდოლის ინსტიტუტი (Jane Goodall Institute - JGI), რომელიც ორიენტირებულია შიმპანზეების დაცვაზე და მათ ჰაბიტატებზე. ასევე, 1991 წელს შექმნა პროგრამა "Roots & Shoots", რომელიც აერთიანებს ახალგაზრდებს 100-ზე მეტ ქვეყანაში და მათ გარემოს დაცვისა და საზოგადოების გაუმჯობესებისკენ მოუწოდებს.
მისი მესიჯი მარტივი და ძლიერია: „ყველას შეუძლია ცვლილებების გამოწვევა“. ის დღემდე აქტიურად მოგზაურობს, სიტყვით გამოდის და ადამიანებს შთააგონებს, რომ ვიმოქმედოთ.
ჯეინ გუდოლის ცხოვრება იყო მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეუძლია ერთ ადამიანს, რომელსაც აქვს დიდი სიყვარული და შეუპოვრობა, შეცვალოს მთელი მსოფლიოს ხედვა. მან დაგვანახა, რომ ჩვენ არ ვართ განცალკევებული არსებები ბუნებისგან, არამედ მისი ნაწილი ვართ.
გამოყენებული წყაროები და ლიტერატურა
Jane Goodall, "In the Shadow of Man" (1971): ეს არის გუდოლის ავტობიოგრაფიული ნაშრომი, სადაც დეტალურად აღწერს თავის პირველ წლებს გომბეში. წიგნი იძლევა უნიკალურ ცნობებს მისი მეთოდებისა და აღმოჩენების შესახებ.
Dale Peterson, "Jane Goodall: The Woman Who Redefined Man" (2006): ეს არის ჯეინ გუდოლის ბიოგრაფია, რომელიც დეტალურად მიმოიხილავს მის ცხოვრებას, მეცნიერულ მიღწევებსა და აქტივისტურ მოღვაწეობას.
The Jane Goodall Institute Official Website: ინსტიტუტის ვებგვერდი შეიცავს დეტალურ ინფორმაციას მისი პროექტების, ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ.
"Jane" (2017) Documentary Film: ამ დოკუმენტურ ფილმში გამოყენებულია მანამდე უცნობი კადრები, რომლებიც გუდოლის პირველი კვლევის დროს არის გადაღებული. ფილმი ვიზუალურად გვიჩვენებს მისი მუშაობის სირთულეებსა და სილამაზეს.